Taal en teken in Spanje

Vorig jaar zomer werkte ze twee weken in La Casa del traductor (vertalershuis) in Tarazona en aansluitend drie weken als traductor de literatura catalana in residèndia bij het Institut Ramon Llull (Het Catalaanse letterenfonds) in Barcelona.

La Casa del traductor ligt in de oudste wijk van Tarazona, boven op een heuvel en in de buurt van de Joodse wijk met haar ‘hangende huizen’. Die zijn prachtig gerestaureerd, maar verder is de wijk behoorlijk vervallen, wat zo zijn charme heeft. Tarazona is een kleine provinciale stad en binnen een paar dagen weet de hele buurt wie je bent en wat je daar doet. In het oude gebouw (hiervoor deed het dienst als bejaardenhuis) heeft iedereen een eigen kamer met douche en toilet en er is een grote gedeelde keuken waar samen gegeten kan worden. De meeste vertalers gaan hun eigen gang en houden het ritme van hun thuisland aan. De piepjonge stagiaire uit Zaragoza, die voor het eerst van huis was, kon maar moeilijk wennen aan dat individualisme en al gauw zaten wij dagelijks rond een uur of half drie aan de gezamenlijke warme maaltijd.

Een vertaalresidency verschilt eigenlijk niet veel van een kunstresidency. In beide gevallen verblijf je een periode in een andere omgeving, ver van je dagelijkse beslommeringen, sociale contacten en andere afleidingen om nieuwe indrukken op te doen, nieuwe mensen te ontmoeten, nieuwe mogelijkheden te onderzoeken en materiaal en ideeën voor nieuw werk te verzamelen. Of om gewoon een begrensde periode rustig en geconcentreerd te kunnen werken. Het leverde mij nieuwe schrijvers, vertalers en kunstenaars op en prachtige barokmuziek van de Tsjechische componist Jan Dismas Zelenka, gekregen van de Tsjechische Jiřsí Kasl, die altijd op zijn tenen door het huis sloop omdat hij niemand wilde storen. Hij was bezig met een theatertekst en zijn Spaans klonk wonderlijk ouderwets, alsof hij zijn woorden uit stoffige boeken had opgepikt. Een ideaal personage voor een kort verhaal.

Of om gewoon een begrensde periode rustig en geconcentreerd te kunnen werken.

Tijdens mijn verblijf in het vertalershuis werden er poëzievoordrachten met muziek georganiseerd en brachten we een bezoek aan de prachtige kathedraal in Tarazona, die ook wel de Sixtijnse kapel van de Spaanse renaissance wordt genoemd, sinds kort opengesteld na een jarenlange restauratie. Delen ervan zijn in de typische mudéjarstijl gebouwd, een mengeling van Moorse en christelijke architectuur. In het oude stadsdeel van Tarazona zie je veel gebouwen in de Aragonese variatie op de mudéjarstijl.

Ik had heel optimistisch tekenmateriaal en papier meegenomen, maar vertalen blijkt voor mij niet goed samen te gaan met tekenen, hetzelfde gebeurt als ik met een tekst over mijn werk of met een beursaanvraag bezig ben. Daarom had ik naast het werken aan de vertaling van Germà de gel, een broer van ijs, van beeldend kunstenaar en schrijfster Alicia Kopf alleen ruimte om ideeën en foto’s te verzamelen, over een kunstenaarsboek van mijn interventies te brainstormen en rond te wandelen in het stadje.

In Barcelona is het culturele aanbod natuurlijk veel groter en gevarieerder dan in Tarazona en soms was het moeilijk om niet voortdurend aan de verleidingen van de stad toe te geven.

De residency in Barcelona was heel anders. De appartementen van het Institut Ramon Llull liggen een stukje buiten Barcelona op de campus van Bellaterra. Hoewel er meerdere mensen tegelijkertijd worden uitgenodigd, kom je elkaar nooit tegen, want je deelt in principe niets met de andere vertalers. Pas in de laatste week ontmoette ik een Griekse vertaler tijdens het openbare gesprek met ‘zijn’ schrijver in de bibliotheek van het instituut. In Barcelona is het culturele aanbod natuurlijk veel groter en gevarieerder dan in Tarazona en soms was het moeilijk om niet voortdurend aan de verleidingen van de stad toe te geven. Ook al was ik in de eerste plaats uitgenodigd om aan mijn vertaling te werken, ik wilde ook van de gelegenheid gebruik maken om contacten met kunstenaars aan te halen en veel exposities te bezoeken.

Het Institut Ramon Llull organiseerde in samenwerking met de Fundació Han Nefkens een avond over vertalen in de bibliotheek van het instituut, een prachtig modernistisch gebouw in het centrum van Barcelona. De Fundació Han Nefkens beoogt mensen bij elkaar te brengen door verschillende kunstdisciplines te ondersteunen en wil bijvoorbeeld ook literatuur en kunst met elkaar verbinden.

Het idee was dat Alicia als schrijfsterbeeldend kunstenaar en ik als vertaler-beeldend kunstenaar met elkaar in gesprek zouden gaan over het vertalen van haar boek. Germà de gel maakt deel uit van Àrticantartic, an exploration of exploration, een serie conceptuele werken over een thema dat haar al lange tijd fascineert: sneeuw, kou en poolreizigers. Het boek zelf is een persoonlijk onderzoek naar die fascinatie, waarbij ze tot de conclusie komt dat ze ook over haar familie, haar autistische broer en haar leven als beginnend kunstenaar moet vertellen.

Hoewel Alicia Kopf – of Imma Ávalos, Alicia Kopf is een pseudoniem – haar werk zelf in het Spaans heeft vertaald, merkte ik dat we als vertaler niet veel gemeen hadden, maar wel als kunstenaar. Een bepaalde verstilling in ons werk bijvoorbeeld. Behalve over kou en ijs, gaat Alicia’s boek over conquistas (veroveringen), de verovering van de witte ruimte van de poolcirkel als metafoor voor de verovering van het lege vel papier. Mijn uitgangspunten zijn vooralsnog ruimte, kleur en lijn – geen teksten. Op een intuïtieve manier maak ik tekeningen van ruimtes en ruimtes van tekeningen. Ook een verovering. Volgens Alicia kan conceptueel werk heel goed intuïtief zijn. Bij haar is dat in elk geval zo. “Les imatges s’avancen sempre al pensament”, het beeld komt altijd voor het denken, daar waren we het over eens. Je kunt een beeld in eerste instantie gewaarworden zonder het concreet voor je te zien; je kunt het dan nog niet helemaal vatten, er niet de vinger op leggen, maar het is er wel. Het is vreemd om met hetzelfde boek bezig te zijn en het toch niet te kunnen delen. Ik zat er midden in, terwijl Alicia alweer met een ander boek bezig was. En zij kan mijn Nederlandse vertaling natuurlijk niet lezen.

Alicia vond het bijzonder om een kunstenaar tegen te komen die zich ook met schrijven bezighoudt, ze kende eigenlijk geen voorbeelden. Ik heb het idee dat er steeds meer kunstenaars zijn die ook schrijven. Een vertaler is geen schrijver, maar vertalen is wel een creatief proces, een vertaling is net als een kunst werk een recreatie of een interpretatie. Je zou artistieke expressie als een oefening in vertalen kunnen zien. Het creatieve proces van een vertaler lijkt op dat van een kunstenaar. Het is wonderlijk zoals je uren naar een vel papier kunt staren, je hoofd kunt breken en je tanden stuk kunt bijten zonder enig resultaat, om vervolgens tijdens het koffiezetten, het tanden poetsen of onder de douche opeens een geweldige ingeving te krijgen.

Het creatieve proces van een vertaler lijkt op dat van een kunstenaar. Het is wonderlijk zoals je uren naar een vel papier kunt staren, je hoofd kunt breken en je tanden stuk kunt bijten zonder enig resultaat, om vervolgens tijdens het koffiezetten, het tanden poetsen of onder de douche opeens een geweldige ingeving te krijgen.

De Belgische schilder Raoul de Keyser beweerde dat hij de beste invallen kreeg als hij eigenlijk geen tijd had. Als zijn vrouw bij wijze van spreken al met haar jas aan onder aan de trap stond om samen uit te gaan, ging het werken opeens heel goed en wist hij wat er nog aan zijn tekening ontbrak. Je kunt niet bewust iets anders gaan doen om een ingeving of associatie uit te lokken. Zoiets gaat alleen onbewust, via een omweg. Zoals je Medusa niet rechtstreeks in de ogen kunt kijken omdat je dan in een steen verandert, lijkt een idee ook te verstenen als je er te lang naar kijkt. Zonder vooropgezette ideeën werken gaat beter. Dat wil niet zeggen dat het werk uit het niets komt, alles is op een bepaalde manier in je hoofd opgeslagen. Intuïtie is geen goddelijke ingeving, maar een kwestie van ervaring. Zo is een residency voor mij dus ook ervaringen opdoen, ideeën en beelden verzamelen.

Iets waar zowel een kunstenaar als een vertaler tegenaan loopt is de noodzaak keuzes te maken. Uiteindelijk moet je knopen doorhakken om je tekening, je vertaling, te kunnen voltooien. En wat aanvankelijk prachtig leek, sneuvelt uiteindelijk omdat het toch niet goed past, de lading niet dekt, uit de toon valt. Kill your darlings, dat geldt ook voor vertalers.

Tijdens het vertalen maak ik vaak lijstjes met favoriete woorden en bedenk ik mogelijke titels voor een installatie of een tentoonstelling. Ik ben gefascineerd door architectuur en maak foto’s van gebouwen of uitsneden ervan, (verstoorde) patronen in stoeptegels en lijnen en schaduwen in de stad die ik voor mijn werk gebruik. In Tarazona liet de coördinator van het vertalershuis me een grote verzameling dummy’s van poëzieboekjes zien, die de eerste directeur in de jaren tachtig – voor het digitale tijdperk – met de hand had gemaakt. De met gekleurd garen ingebonden, gestencilde boekjes waren stuk voor stuk kunstwerkjes met collages, versieringen in de kantlijn, doorhalingen en verbeteringen. In Barcelona zag ik het werk van een bevriende kunstenaar die ook schrijft. In zijn tentoonstelling liet hij behalve video’s prachtige beschreven en getekende schetsboekjes zien. Ze deden me denken aan de boekjes die ik maak met tekeningen en collages van uitgeknipte zinnen (bijvoorbeeld uit gedichten van Lorca). We dachten na over een tentoonstelling met de dummy’s uit het vertalershuis, zijn boekjes en die van mij. Misschien lukt het in de toekomst een ruimte te vinden om dat idee te realiseren.

irenevandemheen.com