Pushkin

ico Noor van der Brugge

Ik wilde uitvinden of Pushkin in onze tijd nog steeds ‘leeft’ in Sint-Petersburg

In de herfst van 2018 schreef ik het kunstencentrum Pushkinkaya 10 in Sint-Petersburg een verzoek voor een plaats in hun artist-in-residency en beschreef ik mijn project, een onderzoek naar de dichter Pushkin (1799-1837). In dit onderzoek wilde ik de plaatsen waar Pushkin heeft gewoond en gewerkt bezoeken, en zo mogelijk praten met literatuurwetenschappers die met zijn werk (en leven) bezig zijn. Ook wilde ik proberen uit te vinden of Pushkin in onze tijd nog steeds ‘leeft’ in Sint-Petersburg. Met als doel daar een kunstenaarsboek over te maken.

In april reisde ik naar Sint-Petersburg om de residency te starten. De avond van aankomst was indrukwekkend genoeg: ik zag de interessante mix van architectuurstijlen (sovjet, art deco, barok en classicisme) tegen een heerlijk rose kitschlucht en raakte onder de indruk van de enormiteit van de stad.

Gelukkig had ik een paar dagen voor mijn vertrek een beschrijving gekregen: twee en een half A4 zijn nodig om uit te leggen hoe je het pand, midden in het centrum van de historische binnenstad, vanaf de straat in moet gaan: twee poorten, vier trappen, twee binnenplaatsen en zeven deuren. Het binnenkomen bij de residency SPAR (Sint-Petersburg Artist in Residency) zegt al heel veel over deze bijzondere plek. Het voelt of je een zwaarbevochten vesting binnengaat. En dat is eigenlijk ook zoals je naar de geschiedenis van dit unieke kunstencentrum kijkt.

In 1989 kraakte een groep kunstenaars vijf aan elkaar gebouwde enorm grote panden. Ze zetten de stichting Free Culture op. Dat dit een erg spannende activiteit was tijdens het Sovjet regime zal duidelijk zijn. De verhalen over leden die in de gevangenis werden gezet vanwege hun acties voor vrijheid doen nog steeds de ronde. Soms nog verteld door de ex-gevangenen en krakers zelf: een groot deel van hen is er blijven wonen. Zij zijn nu in de zeventig maar nog steeds strijdvaardig en werkzaam in de kunst.

In de loop van de tijd werd het pand naar zijn adres genoemd Pushkinkaya 10. Jarenlang was dit de enige plek in Sint-Petersburg waar moderne kunst werd gemaakt en –waarschijnlijk doordat zij internationale aansluiting zochten en vonden– geaccepteerd.

Na verloop van tijd werd het pand officieel erkend als kunstencentrum. Het hele complex dat volledig bedekt is met graffiti omvat o.a. een Museum, zes Art galleries, een archief en bibliotheek, een café en ongeveer 40 ateliers. Daarnaast bestaan er nog zeker acht verschillende comités, groeperingen, genootschappen die wonen en/of werken in dit enorme complex. En er zijn drie plekken voor artist-in residencies.

Voor mij voelde de sfeer soms als de punk/krakerstijd in Amsterdam eind jaren ‘80.

Je wordt als bezoekend kunstenaar nadrukkelijk uitgenodigd deel uit te maken van deze bijenkorf van aan kunst gerelateerde activiteiten. Voor mij voelde de sfeer soms als de punk/krakerstijd in Amsterdam eind jaren ‘80. Voortdurend voel je het zwaarbevochten recht om in vrijheid kunst te maken. Daar kun je alleen maar respect voor voelen. Ik nam af en toe deel aan activiteiten maar voelde vooral alle ruimte om goed te focussen op mijn eigen project. In de drie weken dat ik er was heb ik heel hard gewerkt en een goeie start kunnen maken met mijn boek.

Tijdens mijn verblijf waren er nog twee kunstenaars (uit Mexico en Brazilië) in de residency. Onze kleine kamers lagen naast elkaar en we deelden een grote keuken en badkamer. Wat is het toch verrijkend om met kunstenaars uit andere culturen uit te wisselen; natuurlijk over onze projecten maar ook over onze verschillende culturele en politieke achtergronden. Het woord politiek is sowieso een woord dat nooit ver weg is in Pushkinkaya 10. De geschiedenis en huidige toestand van Rusland is zo verweven met dit pand dat het ervan doordrenkt lijkt. Hierdoor werd ik me ook veel meer bewust van de rol van politiek in mijn eigen project: in mijn aanvraag focuste ik me aanvankelijk op Pushkin als een geweldig dichter maar door op deze plek te werken werd ik me steeds meer bewust hoe Pushkin’s leven werd bepaald door politiek.

Wat is het toch verrijkend om met kunstenaars uit andere culturen uit te wisselen; natuurlijk over onze projecten maar ook over onze verschillende culturele en politieke achtergronden.

Pushkin werd als jonge dichter verbannen uit Sint-Petersburg, voor het schrijven van beledigende verzen over tsaar Alexander I. Jarenlang verbleef hij onder constante bewaking van een overheidsman op het platteland, ver verwijderd van zijn vrienden. Van zijn vriendengroep zijn de meesten verbannen naar Siberië en vijf vrienden werden opgehangen na een mislukte poging de tsaar af te zetten (de zogenoemde dekabristen). Toen tsaar Alexander I plotseling stierf greep Pushkin zijn kans en vroeg een gesprek aan met de nieuwe staar: Nicholas I.

Hij werd midden in de nacht van zijn bed gelicht en met een koets van de tsaar naar Nicolaas I gebracht voor een onderhoud. Het gesprek duurde vier uur lang en Pushkin mocht onder voorbehoud terugkeren. De tsaar zelf censureerde al het werk van Pushkin. De geheime dienst rapporteerde iedere stap die Pushkin zette en las iedere brief voordat die bij de ontvanger aankwam. Het begrip vrijheid, een groot thema in Pushkin’s werk, ging ik heel anders beleven door mijn aanwezigheid in Sint-Petersburg.

Het project dat ik indiende had twee aspecten: het eerste aspect was dat ik alle plaatsen die iets betekend hadden voor Pushkin wilde bezoeken. Ook een beetje als ‘fan’ (“Hier heeft ie echt gelopen/geslapen/koffie gedronken!”) maar vooral om zijn leven beter te begrijpen, de sfeer te proeven van de stad, de lichtval te ervaren, de architectuur waar hij tussen leefde te zien. Daarnaast wilde ik zoveel mogelijk mensen spreken die hem bestuderen en veel van zijn werk en leven weten. Met dit laatste hielp het SPAR mij heel goed. In de weken voorafgaand aan de residency skypte ik een paar keer met de directrice om mijn project te bespreken en te kijken wat ik nodig zou hebben. Het was heel fijn dat ze voor mij een afspraak met een literatuurwetenschapper hadden gemaakt. Al op de eerste dag kreeg ik een geweldige rondleiding in Pushkin House (een literatuurmuseum). Drie uur lang vertelde een gepassioneerde wetenschapster mij enorm veel over Pushkin en de connecties met andere grote schrijvers. Gelukkig ging een medewerkster van het SPAR die goed Engels sprak met mij mee om alles te vertalen. Zonder hulp van het SPAR was ik daar nooit binnengekomen. Ook regelde ze een stagiair die me naar een dorpje buiten Sint-Petersburg bracht om de kostschool te bezoeken waar Pushkin op had gezeten. Verder liep ik dagelijks tussen de 10 en 17 kilometer om alle plaatsen uit Pushkin’s leven op te zoeken, daar te tekenen en te schrijven.

De vraag of Pushkin een cliché is geworden die men als standbeeld kent of die je op theezakjes en wodkaflessen ziet, maar waarvan niemand het werk nog leest, werd ruimschoots beantwoord.

Het tweede aspect uit mijn aanvraag was dat ik wilde onderzoeken of Pushkin nog steeds ‘leefde’ onder de Sint-Petersburgers van nu. In mijn eigen beeldend werk speelt het bevragen van het cliché een grote rol. Het cliché zo clichématig maken dat het weer authentiek wordt. Het bevroren beeld van zo’n historische figuur wil ik proberen te bevrijden. De vraag of Pushkin een cliché is geworden die men als standbeeld kent of die je op theezakjes en wodkaflessen ziet, maar waarvan niemand het werk nog leest, werd ruimschoots beantwoord.

Pushkin is na 182 jaar na zijn overlijden nog zeer ‘aanwezig’! Twee keer heeft een serveerster voor mij een Pushkin gedicht gereciteerd toen ze zagen dat ik een biografie van Pushkin zat te lezen. Dit was niet even een paar regels opdreunen maar heel luid en met enorm enthousiasme en overgave. Oudere mevrouwtjes die in de hoek van de museumzaal als suppoost zitten, kwamen tot leven toen ik iets vroeg over Pushkin; één mevrouwtje hield mijn arm vast terwijl ze met tranen in haar ogen over de dichter vertelde. In het Russisch (ik verstond alleen de naam Pushkin ongeveer iedere derde regel).

Zo heb ik vrij veel mensen kunnen spreken waarmee het contact altijd leuk en intensief werd zodra het over Pushkin ging, zoveel mensen kennen gedichten van hem uit het hoofd. Ik merkte ook op dat er altijd mensen op de bankjes rondom de drie grote standbeelden van Pushkin zitten die hem de hele tijd aankijken. Waarschijnlijk praten ze met hem in hun eigen hoofd, bedacht ik. Ik was dat zelf in ieder geval ook gaan doen…

Het schrijven en tekenen van een boek over Pushkin is sinds de thuiskomst in volle gang. Ik verwacht zeker nog wel een jaar bezig te zijn met het verwerken van alle indrukken en informatie tot een passende boekvorm.

www.noorvanderbrugge.nl

nl_NL_formalDutch