Terp fan de Takomst

Deze keer neem ik u mee naar een oer-Hollands stuk geschiedenis, die van het Friese Waddenlandschap en de omgang met hoge waterstanden. Eerst – wellicht ten overvloede – een paar begrippen nader verklaard. Een terp is een kunstmatige woonheuvel die werd aangelegd om tijdens hoogwater een droge plek te hebben voor zowel de mens als het vee. De eerste terp dateert van de zesde eeuw voor Christus, nadat bewoners zich in het Fries-Groningse kweldergebied hadden gevestigd. Een kweldergebied is een begroeide buitendijkse landaanwas die bij gemiddeld hoogwater niet meer onderloopt maar wél bij hele hoge waterstanden. Dat leverde vruchtbare grond op en een prima woonplek tot de zeespiegel steeg, toen maakte men terpen langs de gehele waddenkust. Friesland telt momenteel 955 terpen. Soms worden nog steeds oude terpen teruggevonden die in de loop der tijd overslibd zijn geraakt. Er zijn al eeuwenlang geen nieuwe terpen meer gemaakt, want via de aanleg van dijken is de mens inmiddels het water de baas, tot nu. 

De Terp fan da takomst, Observatorium, 2022. Fotografie: Binne-Louw Katsma

Kunstenaarsgroep Observatorium uit Rotterdam levert over enkele maanden, zodra het water het toelaat, een Terp fan de Takomst op. Ik sprak met Ruud Reutelingsperger, één van de vier drijvende  krachten achter Observatorium. Hij vertelt een bijzonder verhaal: één bewoner van het Friese dorp Blije (ca. 840 inwoners) wilde de relatie met het oorspronkelijke landschap terug. De zeedijk voelde voor hem te veel als een begrenzing en nam het gevoel van de seizoenen en het leven met de waterstanden weg. De dorpsvereniging schaarde zich achter dit plan en stelde in haar dorpsvisie “we willen weer met het gezicht naar de Waddenzee wonen, leven en werken”. Centraal element in die visie is het idee om buitendijks, ter hoogte van Blije een nieuwe terp te maken, een nieuwe belevingsplek, om mensen naar het dorp en de waddenkust te trekken, om oude verhalen te vertellen en nieuwe verhalen te maken. 

we willen weer met het gezicht naar de Waddenzee wonen, leven en werken

De dorpsvereniging kwam in contact met de organisatie Sense of Place van wijlen Joop Mulder (oprichter van Oerol). Sense of Place wil de schoonheid van het Waddengebied, uitgeroepen tot UNESCO werelderfgoed, en de bijna vergeten geschiedenis ervan zichtbaar maken. Het initiatief van Blije sluit hier goed bij aan. Sense of Place hielp het dorp dan ook graag op weg om hun ambitieuze plan te verwezenlijken. Mulder dacht vervolgens vrij snel aan Observatorium om de terp vorm te geven. Het klikte direct tussen de Friese inwoners en de Rotterdammers en samen gingen ze aan de slag. Vanuit het dorp werd een projectteam samengesteld, ze stroopten de mouwen op en groeiden in hun rol van opdrachtgever, vanaf de zijlijn aangestuurd door Sense of Place. 

De taken werden goed verdeeld. Observatorium was verantwoordelijk voor de verbeelding en maakte de ambitie van het dorp visueel en daarmee voorstelbaar. Met het schetsontwerp onder de arm ging het projectteam daarna aan het werk; vergunningen en bovenal financiering regelen. Onder andere het BPD Cultuurfonds zegde toe, evenals het Mondriaan Fonds en het Waddenfonds. De droom kon werkelijkheid worden. 

De Terp fan da takomst, Observatorium, 2022. Fotografie: Binne-Louw Katsma

De Terp fan de Takomst is nadrukkelijk geen terug-in-de-tijd-terp. Om er te komen, moet je in het dorp Blije de zeedijk oversteken naar de kwelder met zijn ononderbroken panoramische vergezichten op het wad en de Waddeneilanden. De terp ligt in de verte en het pad vanaf de zeedijk verleidt de bezoeker de kwelder in te gaan. Dichterbij komend verandert de terp van schaal en aangezicht. De verticalen worden zichtbaarder en de vorm van het kleilichaam blijkt een cirkelvormige opgang te zijn. Door een poort ga je de terp in. Het oogt als een laan met bomen aan weerszijden. Hoe hoger je komt, hoe lager de zuilenrijen; de hoogte van de palen verandert van zes à zeven meter naar één meter op de top. De ring die op de palen wordt geplaatst is een balustrade om op te leunen en van het 360 graden panorama te genieten. 

De terp ligt in de verte en het pad vanaf de zeedijk verleidt de bezoeker de kwelder in te gaan

De terp en de wandelgang zijn volledig circulair: door het afgraven van kweldervakken nabij de terp wordt gerijpte klei gewonnen. Er ontstaat een verjongd stuk kwelder. De wandelgang bestaat uit hergebruikte meerpalen. Observatorium wil met de Terp fan de Takomst vooruitlopen op een toekomstige manier van bouwen, zeker in een kwetsbaar gebied als de kwelders van de Waddenzee. 

Meestal werkt Observatorium in transformatiegebieden, op de grens van stad en land, en in industriële gebieden. Volgens Reutelingsperger is dit gebied echter het meest magische oord waar ze ooit gewerkt hebben. “Het is het meest spectaculaire landschap dat we in Nederland hebben.” Observatorium zag deze opdracht dan ook als een enorme kans. Het uitzicht straks, als de terp af is, is magistraal. Naast een kans was het ook een uitdaging, het kunstwerk dat ze maakten moest zeebestendig zijn, want het zal bij tijd en wijle volledig door de zee omringd worden.

Tijdens de eerste editie van de triënnale Arcadia in 2022 (mei–augustus) wordt de terp van Observatorium officieel in gebruik genomen.