Het gebruik van werk van anderen in een eigen werk?

Beeld: Rienke Enghardt, Transformation Birdee
Bij elke column in de serie rechtReeKs kiest de Kunstenbond een passende afbeelding gemaakt door één van haar aangesloten kunstenaars, die geen relatie heeft met de kwesties in het artikel.

Het was een vrolijke drukte op kantoor. Een behaald succes in de ene hoek, een jarige in de andere, een extra mooi geworden flyer en een oud-collega die langskwam voor de lunch aan de centrale keukentafel. En zoals gebruikelijk werd er tussen de bedrijven door lekker gediscussieerd. Eén van de onderwerpen: mag je het werk van anderen gebruiken voor een eigen kunstwerk?

Aanleiding was de uitspraak van het Amerikaanse Hooggerechtshof over de auteursrechtschending door Andy Warhol. Met fotograaf Lynn Goldsmith was afgesproken dat Warhol haar portretfoto van Prince voor vierhonderd dollar eenmalig mocht gebruiken om een zeefdruk van te maken voor op de voorpagina van het tijdschrift Vanity Fair – met vermelding van haar naam erbij. Toen het tijdschrift vanwege het overlijden van Prince een andere versie van het portret plaatste, kwam Goldsmith erachter dat Warhol zich niet aan de afspraak had gehouden. Hij bleek nog vijftien zeefdrukken te hebben gemaakt in andere kleuren.

Het gebruik van werk van anderen is voor veel kunstenaars onderdeel van het creatieve proces

Het was niet de eerste keer dat Andy Warhol over de grens van het (in dit geval Amerikaanse) auteursrecht ging. En met hem vele anderen. Dat is natuurlijk ook niet zo gek, want het gebruik van werk van anderen is voor veel kunstenaars onderdeel van het creatieve proces of zelfs heel concreet onderdeel van hun werk. Ontleningskunst, ofwel appropriation art, waarbij het werk van anderen doelbewust in eigen werk wordt gebruikt, wordt zelfs als kunststroming beschouwd.

Maar mag dat dan allemaal zomaar? Mocht Duchamp een snor op de Mona Lisa tekenen, mocht Roy Lichtenstein populaire strips naschilderen en mag Rob Scholte afbeeldingen uit de beeldende kunst, reclame en het dagelijks leven in zijn schilderijen gebruiken, juist omdat het hier gaat om werken van beeldende kunst?

In de meeste gevallen is er bij het gebruik van werk van anderen in eigen werk sprake van een auteursrechtinbreuk

Omwille van het overzicht beperk ik mij hier tot het Nederlandse recht. Daarbij val ik terug op één van de basale uitgangspunten: voor elk gebruik van auteursrechtelijk beschermd werk is toestemming nodig, tenzij sprake is van een wettelijke uitzondering zoals een parodie of een citaat. Het antwoord op deze vraag is dus simpelweg: nee. In de meeste gevallen is er bij het gebruik van werk van anderen in eigen werk sprake van een auteursrechtinbreuk.

Toch levert deze werkwijze in de praktijk vaak weinig problemen op. Niet iedere kunstenaar vindt het problematisch als diens werk door iemand anders wordt gebruikt, omwille van de artistieke vrijheid maar ook omdat het door deze gangbare praktijk niet altijd als inbreuk makend wordt ervaren. Helaas weet je dat niet van tevoren. Een voltooid werk of project kan daarom achteraf best wat buikpijn opleveren. En in het slechtste geval een sommatie om het gebruik te stoppen en een schadevergoeding te betalen.

Een respectvolle omgang met het werk van anderen kan veel problemen voorkomen

Zijn de zorgen te groot, ga dan zorgvuldig te werk. Een aanspraak vanwege auteursrechtinbreuk is eenvoudig te voorkomen door het vragen van voorafgaande toestemming. Een alternatief is het gebruiken van rechtenvrije afbeeldingen van het internet of werk waarop geen auteursrecht meer rust omdat de maker langer dan zeventig jaar geleden is overleden. Pas wel op met werk waarvan de maker onbekend is. Dat betekent nog niet dat daar geen auteursrecht op rust.

Vind je dit te ver gaan, weet dan dat een respectvolle omgang met het werk van anderen ook veel problemen kan voorkomen. Check daarvoor eens de Pictoright richtlijn Appropriation Art. Vanuit de belangen van beide makers (handhaving van auteursrecht aan de ene kant en expressievrijheid aan de andere kant), wordt hiermee getoetst of het gebruik ‘van werk in werk’, naar het oordeel van Pictoright, redelijkerwijs acceptabel is.