De kunstwereld verandert: dit zijn de trends

Systeemverandering

Ellen Loots is als universitair docent aan de Erasmus Universiteit Rotterdam gespecialiseerd in kunstmanagement, culturele organisaties en creatief ondernemerschap, en heeft goed zicht op trends in de sector. De kunstmarkt is een goed voorbeeld van het winner-takes-it-all principe: relatief veel aandacht en geld gaat naar een kleine groep kunstenaars. Toch zijn er ook buiten de gebaande paden genoeg kansen. Volgens Loots staan we aan de vooravond van een nieuwe, flinke systeemverandering in de kunstwereld.

Waar komt die systeemverandering vandaan? In de wereld is van alles aan de hand. Milieu en klimaat worden steeds belangrijker. De Sustainable Development Goals van de VN moeten bijdragen aan een groenere, eerlijkere en betere wereld in 2030. En daar-mee verandert de economie langzaam maar zeker: van een systeem dat puur en alleen draait om groei en geld, naar een wereld waarin andere waarden van belang zijn, zoals voeding, gelijkheid, gezondheidszorg of onderwijs. Dat heeft effect op de kunstwereld waar-in bepaalde patronen afbrokkelen en er nieuwe voor in de plaats komen.

De systeemverandering en bijbehorende kansen vinden plaats op vier fronten:

1. Ondernemerschap

In Nederland is de helft van alle werkenden in de kunst- en cultuursector ondernemer. Dat is veel, zeker in vergelijking met andere landen. Wereldwijd bungelt het gemiddelde rond de dertig procent. Ondernemen betekent: experimenteren, kansen zien en benutten. Dat klinkt hard en cijfermatig, maar dat is het niet per se. Cultureel ondernemers vernieuwen juist (ook) op artistiek vlak. Sterker nog: de wil om te innoveren is één van de drijfveren waarop ondernemers in deze sector zich sterk onderscheiden van ondernemers in andere sectoren. Vanuit die invalshoek kun je ‘kansen’ misschien beter beschrijven als ‘noodzaak’, omdat een idee of plan van een kunstenaar sneller vanuit een intrinsieke motivatie komt dan vanuit een externe bron. En laat nu juist het denken in nieuwe oplossingen, buiten gebaande paden, erg belangrijk zijn in een wereld met de grote opgaven waar we vandaag de dag voor staan.

Vanuit die invalshoek kun je ‘kansen’ misschien beter beschrijven als ‘noodzaak’

Naast kansen zien, bestaat ondernemerschap grofweg nog uit twee stappen. Namelijk: het aanwenden van middelen en overgaan tot actie. Met name die tweede stap is niet voor iedere ondernemer in de cultuursector klip-en-klaar. Het vinden van geld en andere bronnen vraagt om een lange adem. Investeren in deze kant van het ondernemerschap – het zoeken en vinden van middelen, marketing, zorgen voor een goed verhaal – is de moeite waard. Dat kan je doen door jezelf te scholen op het vlak van ondernemerschap of door het uit te besteden aan een partij die deze competenties heeft.

2. Vaardigheden

Kritisch en creatief denken, probleemoplossend vermogen, om-denken, innovatie: veel kunstenaars en creatieve makers hebben belangrijke 21st century skills in huis. Daarmee hebben ze niet alleen iets te bieden voor kunst en cultuur, maar ook voor vraagstukken daarbuiten. Dat wordt ook steeds beter gezien, door overheden, sociaalmaatschappelijke partijen en door bedrijven. Zie daar de opkomst van steeds meer verschillende platformen die de samenwerking tussen de creatieve sector en partijen daarbuiten faciliteren.

Time banking markeert een interessante ontwikkeling

De waarde van vaardigheden verzilveren kan ook op een andere manier. Interessant is de opkomst van time banking: een uitwisseling van tijd en talent. Je doet een uur iets voor een ander, en dat uur komt als ‘saldo’ in jouw tijdbank. Dat uur kun jij weer gebruiken om vaardigheden van een ander te benutten. Je verdient er geen geld mee, maar je krijgt er iets anders nuttigs voor terug. Het gaat uit van de vaardigheden die je inzet en die vaardigheden zijn gelijkwaardig, of je nu een uur poetst voor iemand, of juist iets heel ingewikkelds doet. Een mooi voorbeeld van een time bank voor de creatieve sector is de Sheffield Creative Guild.

Time banking markeert een interessante ontwikkeling, maar het is ook iets om voor op je hoede te zijn. Kunstenaars en creatieve makers wordt al zo vaak gevraagd om iets zonder geldelijke tegemoetkoming te doen. Ook hier is het een kwestie van de juiste balans vinden. Zie het als een mogelijkheid om elkaar te ondersteunen en andere hoge kosten uit te sparen. Een community die elkaar iets te bieden heeft en de juiste technologie is hierbij essentieel.

3. Solidariteit

Degrowth, postkapitalisme, een solidariteitseconomie. Er is een kanteling gaande in het kijken naar de wereld. Kwalitatieve waarden zoals mens en natuur prevaleren steeds vaker boven groei en euro’s. Studenten praten en denken mee over de inrichting van het onderwijs, kopers staan steeds vaker centraal bij de inrichting van winkels. Deze ontwikkeling zien we ook in de cultuursector, bijvoorbeeld bij de Fair Practice Code.

Er is een kanteling gaande in het kijken naar de wereld

Coöperaties passen goed in deze gedachte. Leden van zo’n initiatief delen kosten én baten. Voor coöperaties zijn grofweg drie mogelijkheden. Je kunt samen iets kopen, samen iets runnen, of samen iets verkopen. Denk aan een galerie waarbij kunstenaars samen instaan voor de ruimte en programmering, of een theatergezelschap dat collectief besluiten maakt.

4. Artificiële intelligentie

Kansen én bedreigingen. Het zit beide in de opkomst van Artifi-cial Intelligence (AI). Hoe dat er precies uitziet, is moeilijk te voorspellen. Tegelijkertijd gaan ontwikkelingen razendsnel. Kunstmatige intelligentie gaat het werkveld van makers ver-anderen. Uit een onderzoek van de Kunstenbond blijkt dat 96% van de (stem)acteurs vreest dat AI tot verlies van werkgelegenheid leidt. Voor 75% van visuele makers in de audiovisuele sector (animatie, postproductie, etc.) en 75% van de componisten geldt hetzelfde. “Laat AI niet jouw koers bepalen, bescherm je werk!” zegt de Kunstenbond dan ook. Met een speciale pagina biedt deze organisatie handvatten, resultaten en suggesties waarmee makers in de creatieve sector zich tegen de opkomst van AI wapenen of waarmee ze eventuele kansen vinden.

Lees hier het volledige verslag

Dit verslag is gebaseerd op de eerste bijeenkomst van de Artist Meetings 2023, een reeks van vier sessies waarin kunstenaars samen met experts onderzoeken hoe ze hun onafhankelijke maatschappelijke en economische positie kunnen verstevigen en uitbreiden. De Artist Meetings bieden reflectie, inzicht en concrete tips om stappen te maken in je eigen praktijk.
Artist Meetings 2023 is een initiatief van Art is A Guaranty, filmmaker en art manager Annick Vroom, politiek geëngageerd beeldhouwer en conceptueel beeldend kunstenaar Caspar Berger en Cultuur+Ondernemen.