In de publicatie De Staat van Cultuur van Culture Action Europe (het Europese netwerk van organisaties, culturele netwerken, kunstenaars, activisten, academici en beleidsmakers) wordt verkend hoe de rol en waarde van cultuur wordt weergegeven in nationale en Europese cultuurbeleidsmaatregelen. Ook worden inzichten verzameld over de belangrijkste uitdagingen en kansen waarmee de sector in de huidige wereld wordt geconfronteerd.
Belangrijke observaties uit het rapport
1. Groeiende instrumentalisering van cultuur verbetert de situatie van de sector nauwelijks
De viering van cultuur om haar intrinsieke waarde en unieke verdiensten ontbreekt grotendeels in het culturele beleidsdiscours in Europese landen en de EU. In plaats daarvan wordt cultuur steeds meer gezien als een instrument, product of hulpmiddel om externe doelen te bereiken. Deze trend van hyperinstrumentalisering van cultuurbeleid heeft de situatie van de sector niet verbeterd – noch qua publieke investeringen, noch qua integratie in belangrijke beleidsagenda’s. Het ondermijnt het zelfbeschikkingsrecht van de sector en leidt af van het vervullen van zijn ware doelen en waarden.
2. Er is een kloof tussen hoe beleidsmakers cultuur waarderen en hoe de sector zijn eigen rol ziet
De culturele sector ziet zichzelf als vitaal voor sociale vooruitgang, klimaatactie en democratie, maar verzet zich tegen een nauwe instrumentalisering voor deze doelen. Deze tegenstrijdigheid vloeit voort uit een kloof tussen hoe de rol van cultuur wordt begrepen en toegepast in het politieke discours en hoe de sector zelf zijn missie ziet. Beleidsmakers verwachten vaak kortetermijnresultaten, terwijl de ware impact van cultuur dieper, breder en minder direct meetbaar is. Daarnaast is er een mismatch in focus: economische groei, nationale identiteitsvorming en culturele cohesie – vaak benadrukt in beleid – komen niet overeen met het zelfbeeld van de sector als katalysator voor kritisch denken, pluralisme, maatschappelijke transformatie en burgerparticipatie.
3. In tijden van crisis en afnemend politiek vertrouwen conformeert de sector zich aan het opgelegde instrumentele beeld van cultuur
De crises en snelle veranderingen die onze wereld uitdagen, hebben geleid tot een toename van pragmatisme, voorzichtigheid en kortetermijndenken in politieke strategieën. Machthebbers geven prioriteit aan duidelijkheid, berekenbaarheid en praktische bruikbaarheid in hun beleid. In deze context lijkt cultuur – met haar vluchtige, onvoorspelbare kracht – niet te genieten van het impliciete vertrouwen van de hedendaagse politiek. Culturele pleitbezorgers en instellingen die onderworpen zijn aan verhoogde publieke controle en slinkende middelen passen zich aan het instrumentele beeld van cultuur aan, wat op zijn beurt het potentieel voor transformatie en innovatie binnen de kunstsector aantast.
4. AI dwingt ons om kritische vragen te stellen over waarom we menselijke creativiteit waarderen
Het publieke begrip van de implicaties van AI, samen met wetgevende inspanningen om het te reguleren, loopt achter op het tempo van de AI-revolutie. De EU-wet op kunstmatige intelligentie is slechts een beginpunt en heeft verschillende hiaten die nog moeten worden aangepakt. Zorgen over de impact van AI op de culturele en creatieve sectoren wegen momenteel zwaarder dan de waargenomen voordelen. Belangrijke kwesties zijn onder meer de erosie van menselijke arbeid, verminderde kansen in creatieve velden en uitdagingen met betrekking tot transparantie, intellectueel eigendom en vergoedingen. Cruciaal is dat het AI-debat belangrijke vragen naar voren brengt die de komende jaren centraal zullen staan, namelijk hoe en waarom we menselijke creativiteit waarderen.
5. De autonomie van cultuur krimpt door nieuwe bedreigingen voor artistieke vrijheid
Er zijn zorgen over de interactie tussen cultuur en politiek. Dit vloeit voort uit verschillende factoren, waaronder de opkomst van politieke krachten die cultuur zien als een middel om nationale identiteiten te versterken door middel van enkelvoudige perspectieven – een gebied dat de culturele sector over het algemeen niet als zijn primaire rol beschouwt. De culturele erfgoedsector pleit al lang voor pluralistische narratieven van het verleden die bijdragen aan de inclusiviteit van de huidige samenlevingen. De vrijheid van de kunsten wordt ook uitgedaagd door maatschappelijke polarisatie, verhoogd publieke bewustzijn van sociale kwesties en een krimpende ruimte voor publiek debat. De primaire factoren die vandaag de dag artistieke vrijheid ondermijnen verschillen van die van voorgaande decennia: ze omvatten zelfcensuur die wordt gedreven door een geïnstrumentaliseerde benadering van cultuur, verhoogde voorzichtigheid bij instellingen en kunstenaars in het balanceren van hun vrijheden met sociale verantwoordelijkheid en de diepe precariteit van het in stand houden van een bestaan en carrière binnen de sector.
6. Cultuur wordt erkend voor het vieren van het verleden, maar over het hoofd gezien als katalysator van de toekomst
Van verdragen tot beleid benadrukt het EU-discours consequent twee kernconcepten: een gedeelde geschiedenis en erfgoed, en de culturele diversiteit van de bevolking van Europa. Hoewel een gedeeld erfgoed cruciaal is voor het bevorderen van eenheid, lijkt er een disbalans te zijn, met meer nadruk op een gedeeld verleden dan op het vieren van de kracht van cultuur om een gedeelde toekomst te vormen en voor te stellen. Om een gevoel van Europa als een plek van verbondenheid te cultiveren te midden van zijn diversiteit, moeten we pluralistische en inclusieve verhalen ontwikkelen over een gedeelde Europese toekomst door middel van cultuur. Deze verhalen moeten putten uit erfgoed, waarden, geschiedenis en gebruiken, maar ook het hedendaagse Europa aanspreken, met zijn huidige nuances, uitdagingen, hoop en visies op een betere toekomst.
7. Cultuur kan democratie redden – maar alleen als ze zelf democratisch is
Er was een tijd dat cultuur werd gepromoot en ondersteund door beleidsmakers als een middel om migranten te integreren in Europese samenlevingen. Vandaag de dag, nu de migratiecrisis (en andere kwesties, zoals klimaatverandering) populistische sentimenten hebben aangewakkerd en hebben bijgedragen aan maatschappelijke polarisatie, wordt cultuur door beleidsmakers gezien als een middel om ideologische en emotionele kloven te overbruggen en democratie te redden, die onder druk staat door die polarisatie en de individualisering van samenlevingen. Echter, cultuur is ook een slagveld geworden voor concurrerende identiteiten en ideologieën, waarbij culturele consumptie steeds meer verschuift naar individuele, on demand ervaringen. Terwijl cultuur de basis vormt van democratie, moet ze zelf democra- tisch zijn om deze essentiële rol te vervullen.
8. Het debat over ‘cultuur en klimaat’ wordt gekenmerkt door onopgeloste tegenstrijdigheden
De rol van cultuur in klimaatactie wordt niet prominent aangepakt in het culturele beleid, maar wanneer dat wel het geval is, ontstaan er vaak spanningen tussen de culturele sector en be- leidsmakers. Huidig beleid richt zich voornamelijk op het verminderen van de ecologische impact van cultuur of het bescher- men van cultuur tegen klimaatverandering. Hoewel deze doelen belangrijk zijn, gelooft de culturele sector dat het een grotere rol kan spelen in klimaatactie – bijvoorbeeld in het heroverwegen van maatschappelijke en economische fundamenten voor meer duurzaamheid. De sector voelt zich ondergewaardeerd in de groene transitie, maar vreest dat erkenning van zijn rol kan re- sulteren in ongewenste druk zonder extra ondersteuning, wat mogelijk de duurzaamheid van de sector bedreigt. Een betere aanpak zou zijn om cultuur als een op zichzelf staand doel op te nemen in duurzaamheidsagenda’s, maar wereldwijde discussies hierover maken weinig vooruitgang.
9. De rol van de EU in cultureel beleid is beperkt maar cruciaal
Ondanks de wettelijke beperkingen van de rol van de EU op het gebied van cultuur, dient de EU als drijvende kracht voor in- novatieve en toekomstgerichte benaderingen, of het nu gaat om regelgevende en politieke interventies, financieringsinitiatieven en hun leidende waarden, of ruimtes en hulpmiddelen voor peer- uitwisseling tussen lidstaten. Vandaag de dag, te midden van wereldwijde reflecties op hoe cultuur als een publiek goed eruit kan zien, heeft de EU het potentieel om cultureel beleid te be- vorderen. Toch is een gedurfde verandering in de vorm van een wijziging van verdragen noodzakelijk voor een echt ambitieus en impactvol EU-cultureel beleid.
10. We hebben een ‘beleidssteiger’ nodig voor cultuur als een op zichzelf staand veld
De culturele sector heeft ernstige kwetsbaarheden laten zien te midden van meerdere crises. Hoewel het integreren van cultuur in verschillende beleidsagenda’s belangrijk is en op een zinvolle manier moet worden bevorderd, is het niet genoeg om de diepe kwetsbaarheden van de sector aan te pakken. Cultuur moet stevig worden verankerd op de beleidskaart als een afzonderlijk en legitiem veld, ondersteund door een robuust beleidskader. Dit kader moet de uitdagingen aanpakken die worden veroorzaakt door marktinvloeden en andere druk om ervoor te zorgen dat cultuur kan gedijen en zijn rol in de samenleving kan vervullen. De essentiële elementen van dit kader omvatten: een beleid van vertrouwen en autonomie voor cultuur; een evenwichtige benadering van creatieve sectoren; brede maatschappelijke betrokkenheid bij de kunsten; en duurzame arbeidsomstandigheden voor het hele culturele ecosysteem.
Belangrijke boodschappen uit het rapport
1.
De waarde van cultuur ligt in haar autonomie. Cultuur waarderen uitsluitend door externe behoeften en doelen kan alleen een overlevingstactiek zijn, geen duurzame strategie.
2.
Het is hoog tijd om de waarde van menselijke creativiteit te verdedigen en te beschermen tegen inhoud geproduceerd door AI. Het erkennen van menselijke creativiteit betekent erkennen dat diverse, pluralistische en vrije menselijke expressie essentieel is voor het vormgeven van onze collectieve toekomst en voor- uitgang als samenleving.
3.
Cultuur gaat niet alleen over producten, het gaat ook over processen. Hoewel het bezitten van een kunstwerk of het consumeren van een cultureel product waarde heeft, overtreft dit niet de waarde van het proces en van het betrokken zijn bij dat proces.
4.
Cultuur waarderen betekent onze toewijding aan collectieve toekomsten herbevestigen in plaats van toe te geven aan vervreemding en individualisme. Cultuur gaat over belichamen wat het betekent om een samenleving te zijn – een collectief met een stem en macht – in plaats van slechts een groep individuele kiezers of consumenten.
5.
De waarde van cultuur vandaag ligt in haar diversiteit. De pluraliteit van cultuur geeft het legitimiteit als een oprechte sociale waarde, en zonder deze pluraliteit riskeert het een bron te worden van verdere polarisatie van de samenleving of een politiek instrument.
6.
Cultuur begint met de mensen die het creëren. Specifieke bescherming voor creatieve werkers is nodig, niet alleen om ervoor te zorgen dat hun rechten gelijk zijn aan die van andere werkers, maar ook om de unieke waarde te benadrukken die hun werk aan de samenleving brengt.
7.
Cultuur waarderen betekent durven te geloven in een betere korte- en lange termijntoekomst. Niet alleen versterkt cultuur onze verbeeldingskracht, maar de impact ervan ontvouwt zich ook over lange perioden. Langetermijndenken bevordert solidariteit en helpt ons verder te gaan dan zelfgerichte, korte termijn impulsen.
8.
Democratie kan worden gezien als te complex voor een wereld onder druk van talloze crises, waarbij de ware waarde ervan alleen op de lange termijn duidelijk wordt. Evenzo worstelt cultuur, met haar onvoorspelbare aard en langetermijneffecten, om gewaardeerd te worden tijdens crises. Het waarderen van democratie en cultuur deelt gemeenschappelijke principes, en beide kunnen elkaar wederzijds versterken.
X-odus
Culture Action Europe heeft zich vanaf 1 januari 2025 verwijderd van het platform X.
De organisatie daarover: “Recente veranderingen op X hebben geleid tot een escalatie van content die in strijd is met onze principes van inclusiviteit, diversiteit en constructief discours. Door onze aanwezigheid op een platform dat haatzaaierij en desinformatie tolereert voort te zetten, zouden we onze missie om te pleiten voor transformatieve culturele beleidsmaatregelen en pluralistische, open samenlevingen ondermijnen.”
Meer informatie
Downloads:
– State of Culture summary
– State of Culture full report
30% korting op BK-informatie
Neem nu een abonnement op BK-informatie en ontvang hét vakblad voor beeldende kunst acht keer per jaar in de brievenbus (plus onbeperkt toegang tot de website).